Anadangəlmə Əyripəncəlik (Pes Equinovarus (PEV))

Pes Equinovarus (PEV) olaraq da Əyripəncəlik, ayağın aşağı və içəriyə yönəldiyi ümumi bir ayaq anormallığıdır. Ən çox rast gəlinən anadangəlmə xəstəliklərdən biridir. Kişilərdə qadınlara nisbətən iki dəfə tez-tez baş verir. Bir və ya hər iki ayağı təsir edə bilər. Ailədə əyripəncəlik ilə bağlı tibbi tarixçəsi olmayan və digər uşaqlarında əyripəncəlik olmayan valideynlər üçün 1000-də 1-dir. Bununla belə, əgər onların artıq əyripəncəlik uşaqları varsa, onların gələcək uşaqlarının da eyni anomaliyaya malik olma şansı 3% olur. Özlərində əyripəncəlik olan valideynlərin 20-30% əyripəncəli uşaq dünyaya gətirmə şansı var. Bunun qayğısı və idarə olunması 1 -ci həftədən başlayaraq, bəzi hallarda 4-5 yaşa qədər və ya daha uzun müddət davam edən səbr tələn edən bir prosesdir.

Ana bətnində duruş pozğunluqları səbəbindən inkişaf edən deformasiyalardan fərqlidir. Pes eqinovarusun deformasiyası müayinə zamanı düzəltməyə çalışıldıqda düzəldilə bilməz. 

Əyripəncəliyin simptomları

• qısa və ya sıx axilles tendonu (daban kordonu), ayağı aşağıya doğru yönəldir
• daban içəri çevrilir
• dərin daban qırışı; yumşaq, şişkin heelpad; geniş ön ayaq sahəsi və ümumi kiçik ayaq

Əyripəncəliyə nə səbəb olur?

Əyripəncəliyin əksəriyyətinin səbəbləri bilinmir (idiopatik). Xatırlamaq lazım olan əsas məqam, ananın buna səbəb olan heç bir şey etməməsidir. Bununla birlikdə, genlər vasitəsilə qeyd olunan bir ailə meyli var. İnkişaf edən bud çıxığı, spina bifida, artrogripoz və ya miotonik distrofiya kimi bir çox əlaqəli pozğunluq və ya sindromlar da var. Pediatrik travmatoloq tam tarix götürəcək və ilk ziyarətdə hər hansı digər test və ya müayinənin lazım olub-olmadığını müəyyən etmək üçün hərtərəfli incələmə aparacaq.

Bu ayaq anomaliyaları təbiətdə çox faktorial ola bilər, yəni bir neçə fərqli əvvəlcədən atılma faktoru ola bilər.

• Xarici: Bu tip adətən yumşaq və elastikdir. Səbəb intrauterin sıxılma (böyük körpə, anormal forma və ya kiçik uşaqlıq və ya anormal intrauterin maye səviyyəsi) ola bilər.
• Daxili: Bu tip adətən daha şiddətli, sərtdir. Ayaq daha kiçik ola bilər və talusun sümük deformasiyası ola bilər.

Əyripəncəliyin Diaqnozu

Çox vaxt prenatal ultrasəs müayinəsi zamanı əyripəncəliyin diaqnozu qoyula bilər. Ancaq bunun şiddətini uşaq müayinə olunduqdan sonra müəyyən etmək mümkün deyil və uşaq dünyaya gələnə qədər heç bir müalicə aparılmır. Əgər ortoped-travmatoloq uşaqda başqa bir xəstəlik və ya sindromla əlaqəli əyripəncəliyin olduğunu hiss edərsə və ya bununla bağlı simptomlar varsa, valideynlərə lazım olduqda ortopedik müalicə ilə bağlı izahat veriləcək və lazım olduqda başqa bir mütəxəssisə göndəriləcək.

Doğumdan əvvəl aşkarlana bilərmi?

PEV diaqnozu prenatal ultrasəs nəzarəti ilə mama və ginekoloqlar tərəfindən edilə bilər.

Əyripəncəliyin müalicəsinə doğuşdan sonra ilk bir neçə gündə başlanmalıdır. 

Əyripəncəliyin müalicəsi

PEV müalicəsi illər ərzində çox dəyişdi. Keçmişdə ağır əməliyyatlar keçirməli olan körpələr Ponseti gips üsulu ilə çox uğurla müalicə edilə bilər. Ponseti metodunun məqsədi deformasiyanı tədricən azaltmaq və yaxşılaşdırmaqdır. 5-6 həftə ərzində hər həftə yeni gips tətbiq olunur. Hər bir gips deformasiyanı bir az daha düzəldir. 

Keçmişdə bu vəziyyəti düzəltmək üçün çox az müalicə var idi. Keçən əsrdə gips və bərkitmə kimi qeyri-operativ müalicələrdə, eləcə də cərrahi üsullarda irəliləyişlər əldə edilmişdir. Cari müalicə gips və bərkitmə və ya gips, bərkitmə və əyripəncəlik əməliyyatının birləşməsindən ibarətdir. Dr. Ignacio Ponseti 60 ildən çox əvvəl müalicəsi üçün Ponseti metodunu inkişaf etdirdi. Bu gün biz doğumdan sonra mümkün qədər tez və ya uşaq və ailə müayinə və müalicə üçün hazır olduqda “Ponseti metodundan” istifadə edərək, əksər xəstələrdə seriyalı kastinqə başlayırıq. Müalicənin müvəffəqiyyəti ayağın ümumi elastikliyindən və valideynlərin 4 il və ya daha çox müddətdə  travmatoloqun təyin etdiyi müalicə proqramına sadiq qalmaqlarından asılıdır.

• Yeni doğulmuş bir ayağın sümükləri əsasən qığırdaqdır, buna görə də onlar asanlıqla qəlibləşə bilirlər.
• Biz toxumaları yavaş-yavaş uzatmaq və ayağı düzgün vəziyyətə gətirmək üçün gipsdən istifadə edirik.
• Bu uzun ayaq gipsləri dəsti, nizamlı bir üsulla ayağın mövqeyini dəyişdirmək üçün müntəzəm travmatoloq müayinələri tələb edir.
• Prosesi başa çatdırmaq üçün adətən 3-6 gips tələb olunur.
• Bu müddət ərzində körpələr süngərlə yuyulmalıdır.
• Bu proses onların avtomobil oturacaqlarında oturdulmasına təsir etməyəcək.
• Dəfələrlə sizdən travmatoloq müayinələrinə körpəni ac, butulkada isə südünü gətirməyinizi xahiş edəcəyik. Bu, uşağı sakitləşdirməyə kömək edəcək və əgər onlar hələ də ayaqdadırsa, daha yaxşı ayaq yerləşdirməsini təmin edəcək. Əmzik və oyuncaqlar da çox faydalıdır.
• Lütfən, əlavə uşaq bezləri və salfetlər gətirin, çünki biz gips çəkdiyimiz zaman gips uşaq bezi və dəriyə yapışa bilər. Biz onu siləndə gips dəriyə zərər vermir.
• Ponseti texnikası ilə müalicə olunan ayaqları olan xəstələrin 80-90 faizi kiçik bir əməliyyata ehtiyac duyacaqlar.
• Uşağın 1-2 yaşına çatdıqda xəstələrin on-iyirmi faizi rekonstruktiv ayaq əməliyyatına ehtiyac duyacaq. Ayaqqabı və gipsdən sonra tam 4 il istifadə edilmədikdə bu rəqəm 40%-50%-ə qədər ola bilər.

Əyripəncəliyin Cərrahi Müalicəsi

Sıx daban kordonu gipslərdə uzanmağa yaxşı cavab verə bilər. Bəzi həkimlər bunu yerli anesteziya ilə ortoped kabinetində edirlər, lakin bizdə uşaq ortopediyasında ixtisaslaşmış travmatolqun başçılıq etdiyi tam hazırlıq cərrahi komanda bunu əməliyyat otağında ümumi anesteziya altında edilir. Prosedur adətən 15 dəqiqə çəkir. Daban sümüyünün üstündəki qırış boyunca dəridə kiçik bir nick edilir. Bu nick çox kiçik bir çapıqla sağalacaq. Tendon tapılır və uzanması üçün vətərdən kiçik bir kəsik edilir. Daban kordonunu uzatmaqla, daban aşağı düşə və normal dayanmaq üçün düzgün düzülə bilir. Bu prosedurdan sonra körpə xüsusi ayaqqabı və ortezə keçməzdən əvvəl 2-3 həftə ərzində yenidən gipsə yerləşdiriləcək. Vaxt keçdikcə uşaqların 10-30%-i təkrar əməliyyat tələb olunur və daha kiçik bir faiz yüngül rotasyonu düzəltmək üçün kiçik vətər köçürməsini tələb edəcək. Nadir hallarda ağır və ya sərt çəp ayağı olan bir uşaq daha geniş cərrahi əməliyyat tələb edə bilər və ehtiyac yaranarsa, travmatoloq valideynlərlə bunu müzakirə edəcək.

Əməliyyat lazımdırmı? 

Gips müalicəsi başa çatdıqda, ayaq böyük ölçüdə normal formasını bərpa edir. Lakin əksər xəstələrdə əyripəncəliyin tamamilə düzəltməsi üçün kiçik cərrahi əməliyyat tələb olunur. Əməliyyatdan sonra körpənin ayağı yenidən gipsə salınır. Gips 3 həftədən sonra çıxarılır. 

Ayağın deformasiyası tamamilə düzəldilsə belə, pes equinovarus təkrarlanmağa meyllidir. Buna görə də ayağın formasını saxlamaq üçün 2-4 yaşa qədər ortez deyilən cihazlardan istifadə edilməlidir. 

Denis-Browne Bar və Ayaqqabılar

Bir uşağın ayağı bir neçə il böyüməyə, dəyişməyə və formalaşmağa davam edəcək. Gipslə müalicə mərhələsi tamamlandıqdan sonra, ayağın düzgün düzülməsini təmin etmək üçün uşaq xüsusi ayaqqabı dəstinə keçəcəkdir. Müalicə prosesində bu növbəti addım ən uzun və ən vacib addımdır. Körpə üçün alt hissəsində çubuqlu xüsusi ayaqqabı hazırlanacaq. Bunlara Denis-Browne Shoes and Bar deyilir. Ayaqqabı yox çubuq, bu müalicənin əsas işçisidir və hər zaman istifadə edilməlidir. Ayaqqabılar çubuğun ayaqlara bərkidilməsinə imkan verir ki, ayaq böyüdükcə sümükdən əvvəlki qığırdaqların düzgün düzülməsini təmin edərək, ayaqlar xaricə çevrilə bilsin. Körpə ayaqda durmağa, gəzməyə başlayana qədər bunlar gündə 24 saatın 23-də geyiniləcək. Bu nöqtədə ayaqqabılar yatarkən (gündə 12 saat) istifadə ediləcək. Bu rejim uşaq 4-5 yaş və ya daha böyük olana qədər saxlanılacaq. Travmatoloqun tərtib etdiyi müalicə planı ilə ayaqqabı və bar düzgün geyinilərsə, daha böyük, daha invaziv əməliyyatlardan qaçınmaq olar. Valideynlərin uşaqları üçün davamlı müalicəyə ehtiyac olduğunu başa düşməsi vacibdir. Düzgün nəzarət olmadan, deformasiya çox güman ki, yenidən qayıdacaqdır.

Uzunmüddətli izləmə

Gipslər tamamlandıqdan sonra mütəmadi olaraq təqib görüşlərini saxlamaq vacibdir. Ortoped-travmatoloq, uşağın ayaq düzümündə və ya elastikliyində incə dəyişiklikləri görə bilər ki, bu düzəlişin bar və ayaqqabılarla təmin edilmədiyini göstərir. Erkən tutularsa, bu uyğunlaşma bəzi qısa müddətli gips tətbiqi ilə düzəldilə bilər. Uşaq böyüdükcə bir neçə dəst ayaqqabı dəyişdirilməli və travmatoloq müntəzəm olaraq ziyarət edilməlidir.

Əyripəncəlik müalicəsi müddətində uşağa qulluq və gündəlik narahatlıqlar

Hər gips dəyişikliyində ilk gün ilk günündə körpənin ayaq barmaqlarını hər saatdan bir yoxlamaq vacibdir. Bu, dövriyyənin yaxşı olmasını təmin etmək üçündür. İlk gündən sonra ayaq barmaqları təxminən hər 12 saatdan bir yoxlanılmalıdır. Ayaq barmaqlarını yüngülcə çimdikləmək onların solğunlaşmasına və bir neçə saniyə ərzində çəhrayı rəngə qayıtmasına səbəb olmalıdır. Ayaq barmaqları soyuqdursa və qaralıbsa, güclü ayaq hərəkətindən sonra “çəhrayılaşmırsa”, gips çox sıx ola bilər. Travmatoloqa mütləq zəng edin. Siz həmişə ayaq barmaqlarını görə bilməlisiniz. Ayaq gipsdə düzgün yerləşdirilməzsə, korreksiya itiriləcək. (Bu məsləhət Denis-Browne ayaqqabıları ilə də faydalı olacaq).

Gipsləri Təmiz və Quru saxlayın.

Aşağıda baş verə biləcək hadisələrin siyahısı verilmişdir ki, bu da gipsin planlaşdırılan vaxtdan tez dəyişdirilməsini tələb edir.

Əgər gips çox islanırsa – travmatoloqa zəng edin.

Körpənin adi haldan daha çox ağladığı və ağrılı olduğu görünürsə və ayaq barmaqları isti və çəhrayı görünüşünü saxlamırsa, dərhal travmatoloqla əlaqə saxlayın.

Əgər uşaq cərrahi əməliyyat keçiribsə və gecə ərzində uşağın temperaturu 38 C°-dən yuxarı qalxırsa, temperaturunu aşağı salmağa çalışın və travmatoloqla əlaqə saxlayın.

Hər hansı bir sualınız varsa, travmatoloq və tibbi komandası sizə kömək etməkdən məmnun olacaqlar.

Müalicə edilməzsə nə baş verir?

Körpə doğulduğunda erkən dövrdə ponseti üsulu ilə asanlıqla və ağrısız müalicə oluna bilən Pes Equinovarus müalicə edilmədikdə qalıcı deformasiyaya səbəb ola bilər.

Valideynlər tərəfindən edilən ən böyük səhv nədir ?

Körpənin ayağındakı əyripəncəlik ponseti üsulu ilə düzəldildikdən sonra, təəssüf ki, bəzi ailələrdə ortezdən istifadə edildiyi müddətdə travmatoloqun təyin etdiyi müalicə planına əməl edilmədiyini görə bilərik. Əyripəncəlik tamamilə düzəldilsə də, valideynlər cihazdan istifadə etməyən körpələrdə ayaq şəklinin yenidən deformasiyaya uğraya biləcəyini bilməlidirlər.