Omba çıxığı
Omba çıxığı oynağı əmələ gətirən bud sümüyünün başı ilə omba yuvası arasında normal əlaqənin pozulması və oynağın normal inkişaf etməməsi kimi özünü göstərən dayaq-hərəkət sistemi xəstəliyidir. Omba sümükləri adətən doğuşdan sonrakı həftələrdə yerindən çıxır, körpənin böyüməsi ilə ombaların inkişafı ləngiyir və zamanla daha da pisləşir.
Omba oynağının çıxması olmadan görülə bilən oynaq inkişaf pozuqluğu da əhəmiyyətli bir problemdir. Ombanın inkişafı ləngiyir, yerindən çıxma meyli var və gənc yaşda ağrı və kalsifikasiyaya səbəb ola bilər.
Omba çıxığı niyə baş verir?
Səbəbi tam açıqlanmayıb. Lakin daha çox ailənin ilk övladlarında, qızlarda, ailədə omba çıxığı olanlarda, çoxsaylı doğuşlarda, hamiləlik zamanı suyu azalanlarda (oliqohidramnios) və çəkisi çox doğulanlarda daha çox rast gəlinir. Qeysəriyyə əməliyyatı ilə bu risklər azalmır. Boyun əyriliyi (tortikollis), ayağın əyriliyi (PEV, metatarsus addutus) kimi digər dayaq-hərəkət sistemi pozğunluqları olanlarda inkişaf edən omba çıxığıı ehtimalı bir qədər yüksəkdir. Tədqiqatlar göstərib ki, doğuş zamanı çıxıqlığa meyilli olan körpələrin ombası çıxıqlığına adətən bəzi ətraf mühit faktorlarından (bələmə, yanlış hərəkətlər və bəzi yanlış ənənəvi vərdişlər) səbəb olur.
Hər bir körpə ən qısa müddətdə müvafiq pediatr və ya ortoped-travmatoloq tərəfindən omba çıxığı üçün müayinə edilməlidir. Çıxmış ombaların əhəmiyyətli bir hissəsi yalnız klinik müayinə ilə nəzərdən qaçırıla bilər. Qismən məlumat diaqnostik məqsədlə çəkilmiş rentgen filmlərindən adətən ilk 6 ayda əldə oluna bilər, buna görə də qəti diaqnoza nail olmaq mümkün deyil.
Bu gün omba çıxığı və inkişaf geriliyi körpənin doğulduğu andan ultrasəs müayinəsi ilə müəyyən edilə bilər. Beləliklə, omba çıxığında dərhal müalicəyə başlamaq mümkündür. İnkişaf ləngiməsi problemində omba normal həddə çatana qədər travmatoloq tərəfindən izlənilir və lazım gəldikdə müalicə tətbiq edilir. Xüsusilə riskli körpələr ilk 45 gün ərzində ultrasəs müayinəsindən keçməlidir. İlk 90 gün ərzində digər yenidoğulmuşların ultrasəs müayinəsindən keçməsi tövsiyə olunur.
Körpələrdə omba çıxığı əlamətləri
Körpələrdə omba çıxığı zamanı heç bir əlamət olmaya bilər . Bu səbəbdən erkən diaqnoz üçün mütəmadi olaraq pediatr və ya ortoped-travmatoloq müayinəsindən keçmək lazımdır. Narahatlıq müxtəlif simptomları olan körpələrdə də görünə bilər. Bu simptomlar;
- İki ayaq arasındakı uzunluq fərqi,
- Omba oynağının hərəkətlərinin məhdudlaşdırılması, məsələn, ayaqları çölə aça bilməməsi,
- Omba və ayaqlarda dəri qıvrımlarının sayında və formasında asimmetriya,
- Oturma, sürünmə, yerimə kimi funksiyalar da daxil olmaqla ümumi motor inkişafında geriləmə
- Körpələrdə axsamaq,
- Bu, omba oynağı hərəkət edərkən klik səsi kimi sıralana bilər.
Müalicə olunmayan omba çıxığı bud oynağının qalıcı pozğunluğu ilə bağlı müxtəlif şikayətlərə səbəb olur. Bu şikayətlərdən bəziləri;
- Axsaq gəzmək,
- Gənc yaşda başlayan omba ağrıları,
- Oynaqda aşınma səbəbiylə osteoartritin erkən inkişafı,
- Birgə hərəkətlərdə qalıcı məhdudiyyət kimi qeyd edilə bilər.
Omba çıxığı olan körpə necə yeriyir?
Omba çıxığı olan körpələrdə yerimə gecikir. Körpələrin bir ayağı digərindən qısa olduğu üçün axsayır. Gəzinti zamanı bir omba oynağı digərindən fərqli hərəkət edir və diz çölə çevrilmiş kimi görünə bilər. Bəzi körpələr təsirlənmiş ayağı sürükləyərək irəliləyirlər.
Körpələrdə Omba Çıxığı Diaqnozu
Erkən diaqnoz qoyulması üçün skininq doğuş zamanı aparılır. Doğuşdan sonra 72 saat ərzində körpənizin ombası yeni doğulmuş müayinənin bir hissəsi olaraq yoxlanılacaq. Növbəti omba müayinəsi körpə 6-8 həftəlik olduqda edilir. Daha sonra körpə 1 yaşına çatana qədər müntəzəm olaraq taramalar davam etdirilir. Ən çox istifadə edilən müayinə üsulu omba oynaqlarının fiziki müayinəsidir. Test, hər hansı bir problemi yoxlamaq üçün körpənizin omba oynaqlarını yumşaq bir şəkildə manipulyasiya etməyi əhatə edir. Müayinə zamanı körpəyə heç bir narahatlıq verilmir. Körpələrdə və 3 aydan yuxarı uşaqlarda omba çıxığını göstərən simptomlar omba oynağının məhdud yanal hərəkəti və yalnız bir omba təsirləndikdə ayaq uzunluqları və dəri qıvrımlarında fərqlərdir.
Omba çıxığı diaqnozunu təsdiqləmək üçün travmatoloq görüntüləmə testləri edilə bilər. Bu məqsədlə 3 aydan kiçik körpələrdə bud-çanaq ultrasəsi, yaşlı körpələrdə və uşaqlarda isə bud oynağının birbaşa rentgenoqrafiyası aparılır. Adətən bir neçə həftə ərzində ultrasəs müayinəsi tövsiyə olunur, əgər:
- Omba oynağında boşluq hissi
- Uşaqlıqdakı omba problemlərinin ailə tarixi
- Körpə arxa mövqeyində doğulubsa
- Əkiz və ya üçlü hamiləlik halında
- 37 həftəlik hamiləlikdən əvvəl doğulmuş körpələrdə
Ultrasəs Müayinəsi (Körpələrdə Omba Çıxığı Testi)
Ultrasəs müayinəsi 1980-ci illərin əvvəllərindən bəri erkən körpəlikdə bud-çanaq çıxığının diaqnostika vasitəsi kimi istifadə edilmişdir. Ultrasonoqrafiya ilə bud oynağını müxtəlif bucaqlardan araşdırmaq və bud sümüyü başının oynaqdakı vəziyyətini müəyyən etmək mümkündür. Ultrasəs müayinəsi, klinik və rentgenoqrafik müayinələrlə göz ardı edilə bilən omba problemlərini aşkar edə bilər. Erkən və dəqiq diaqnoz qənaətbəxş müalicə üçün ən vacib məqam olduğundan, erkən körpəlik dövrü olan ilk 6 ayda ən çox istifadə edilən diaqnostika vasitəsi ultrasəs müayinəsidir.
Omba Çıxığının müalicəsi
Omba çıxığı erkən dövrdə sadə üsullarla düzəldilə bildiyi halda, gecmiş xəstələrdə normal omba əldə edilə bilməz və xəstəyə yalnız köməklik göstərilə bilər. Əgər omba yerindədirsə, müalicə üçün adətən ilk 6 ayda sarğı və ya ortez, 6-18-ci aylar arasında isə gips kifayətdir. Çıxmış omba asanlıqla və tam uyğun gəlmirsə, müalicə üçün əməliyyat qaçınılmazdır. Nə qədər tez tutularsa, bir o qədər yaxşı nəticələr əldə edilir, gecikmə halında birdən çox əməliyyat tələb olunur və hətta inkişaf etmiş yetkinlik dövründə belə bud-çanaq artroplastiyası adlanan oynaq dəyişdirmə əməliyyatlarına ehtiyac duyulur. Omba çıxığı diaqnozu qoyulan xəstələrdə ömür boyu müntəzəm monitorinqi tələb olunur. Bu xəstələrə tətbiq edilən müalicələrin qeydləri, çəkilən rentgenlər, xəstələrə verilən evə buraxılış qeydləri ömür boyu saxlanmalıdır.
İnkişaf edən omba çıxığının genetik əsasları, bir çox başqa xəstəliklərdə olduğu kimi, bu xəstəliyin qarşısının alınmasında qohum evliliklərinin dayandırılmasının vacibliyini ortaya qoyur.
Doğuşlar xəstəxanalarda sağlam şəraitdə həyata keçirilməli, hər bir yeni doğulan körpə dərhal qeydiyyata alınmalı, valideynlər bu məsələ ilə bağlı məlumatlandırılmalı, körpələr xüsusilə birinci ildə tez-tez müayinə olunmalı, omba çıxığı diaqnozu qoyulan insanlar və ailələr daha çox müşahidə edilməlidir.
Bu mövzuda cəmiyyətin hər bir addımının maarifləndirilməsi və davranışlara dair biliklərin əks etdirilməsi ilə inkişaf edən omba çıxığının qarşısının alınması mümkündür.
Omba sümüklərinin sağlam inkişafı üçün körpənin ombasının normal inkişafına imkan vermək lazımdır. Körpənin ombasının inkişafına hansı mənfi təsirlər olduğu bilinməlidir və onlardan mütləq çəkinmək lazımdır. Körpələrin omba və dizləri ilk aylarda bükülür, dizləri yanlarda, ayaqları ayrıdır. Bir ölçülü iri cımbızları ombanın ön hissəsi açıq vəziyyətdə göbək üzərində bağlamaq dizləri bir-birindən ayırmağa və ombaları bükməyə kömək edir. Körpələrin yalnız bir uşaq bezi ilə bağlanması və üşüməməsi üçün yorğanla örtülməsi ən asan tətbiq olunan və sağlam geyinmə üsulu kimi qəbul edilməlidir.
Doğuşdan sonrakı ilk 40 gündə körpələri ayaqlarından tutaraq, hamam zamanı başıaşağı asmaq ombaların çıxmasına səbəb olur. Körpənin hündürlüyünü ölçmək üçün omba və dizlər həddindən artıq sıxılmamalıdır.
Körpəni daşıyarkən, qidalandırarkən və ya bezini dəyişdirərkən, omba və dizləri bir-birindən ayırmağa, diz və ombaların bükülməsinə diqqət yetirilməlidir. Omba çıxığı və ya inkişaf geriliyi diaqnozu qoyulan xəstələrin əksəriyyətində qohumlarının bu mənfi davranışları aşkar edilir. Təsadüfən mənfi davranışlara baxmayaraq sağlam qalanların varlığı bu hərəkətin doğru ola biləcəyini düşündürməməlidir.
Omba Çıxığının qarşısını almaq olarmı?
İnkişaf edən bud çıxığının qarşısını almaq ümumiyyətlə mümkün deyil. Ancaq körpələri mütəmadi olaraq müayinədən keçirməklə ən erkən mərhələdə diaqnoz qoymağı mümkün etmək mümkündür. Beləliklə, xəstəliyin erkən tanınması ilə onun müalicəsi çox asan və fəsadlar olmadan həyata keçirilə bilər. Bununla belə, körpəniz ayaqları düz, möhkəm sarılmış və bir-birinə bağlanmış vəziyyətdə çox uzun müddət qalırsa, omba inkişafını yavaşlatmaq riski var. Bu səbəbdən sıx qundaqdan qaçınmaq və körpənin omba və diz oynaqlarının sərbəst hərəkət edə biləcəyi rahat paltarlar geyinməsini təmin etmək faydalıdır.
