Protezlər

Protez – bədənin əskik və ya qeyri-kafi olan orqanının və ya üzvünün funksiyasını təqlid edən cihaza verilən addır. Artroplastika və ya oynaq protezi əməliyyatı isə adekvat fəaliyyət göstərə bilməyən oynaq qığırdaqlarının ortoped-travmatoloq tərəfindən cərrahi yolla çıxarılması və süni oynaq ilə əvəz edilməsi prosesidir. Birgə protezləri ətrafların amputasiyasından sonra təsvirlər yaratmaq və funksiyanı təmin etmək üçün istifadə edilən protezlərlə qarışdırılmamalıdır.

Artroplastika əməliyyatını qısa şəkildə belə izah etmək olar: Təmiri mümkün olmayan oynaqlarda, bütünlükləri tamamilə pozulmuş oynaq qığırdaqları kəsilərək altındakı sümük toxumasının bir hissəsi daxil edilir və süni oynaq yaradılır. Birgə protezlər adətən iki metal hissədən və onların arasında plastik hissədən ibarətdir. Burada məqsəd yeni süni oynaqla sağlam oynağın təbii, sürüşkən və funksional hərəkətlərini təqlid etməkdir. Artroplastika əməliyyatları ortopediya və travmatologiya  sahəsində ən çox edilən cərrahi müdaxilələr sırasındadır.

Hansı oynaqlarda protez əməliyyatı icra edilir?

Bu gün inkişaf etmiş tibb sahəsi bir çox oynaqları uzman ortoped-travmatoloqlar tərəfindən icra edilən əməliyyatalarla əvəz etmək mümkündür. Bunlar əsasən omba və diz oynaqları, çiyin, dirsək, topuq, bilək, onurğa diski və barmaq oynaqlarıdır.

Hansı ortopedik xəstəliklərdə protez əməliyyatına üstünlük verilir?

Oynaqların kalsifikasiyası (osteoartrit) birgə protez əməliyyatının tətbiqinin əsas səbəbidir. Oynaq kalsifikasiyası müxtəlif səbəblərdən oynaq səthlərinin zədələnməsi nəticəsində ağrı, deformasiya və funksiya itkisi ilə irəliləyən xroniki oynaq xəstəliyidir. 40 yaşdan sonra tez-tez rast gəlinən osteoartrit insanın hərəkət azadlığını məhdudlaşdıran xəstəliklərdən biridir. O, xəstəliyin şiddətini oynağın məhvinə və qığırdaq səthlərinin aşınmasına birbaşa mütənasib olaraq göstərir.

Kirəclənmədən başqa qığırdaqların aşınmasına səbəb olan oynaqdaxili sınıqlar, oynaq düzümünün pozulmasına səbəb olan xəstəliklər, romatoid artrit kimi oynaqların iltihabına səbəb olan xəstəliklər, oynağın quruluşunu pozan anadangəlmə və ya inkişaf xəstəlikləri və s.

Kirəclənmə

Protez əməliyyatının əsas tələbi xəstənin oynaq ağrıları hiss etməsidir. Ağrı səbəbiylə xəstələr gündəlik funksiyalarında məhdudiyyətlər, oynaqların hərəkətlərində azalma, yerimək və pilləkənlərə qalxmaqda çətinlik çəkirlər. Ağrı yalnız ilkin mərhələlərdə ağır fiziki fəaliyyətlə baş verirsə, gecə istirahət zamanı ağrılar sonrakı mərhələlərdə inkişaf edə bilər. Zamanla, oynaqlarda deformasiyalar masaya əlavə edilə bilər. Şikayətlərin müddəti adətən uzun illər ərzində yayılsa da, ağrı intensivliyində ani artımlar müşahidə edilə bilər. Xəstəlik bəzən heç bir simptom olmadan irəliləyə bilər.

Kirəclənmənin müalicəsi

İlk növbədə travmatoloq tərəfindən ağrının səbəbi araşdırılır və əməliyyatsız müalicələrlə ağrı və funksional məhdudiyyətlər aradan qaldırılmağa çalışılır. Müalicə xəstəliyin ilkin mərhələsində dərmanlarla və fiziki müalicə tətbiqləri ilə edilə bilər. Xəstələrə arıqlamaq tövsiyə edilir. Xəstəliklə bağlı şikayətləri idarə etmək üçün oynaqdaxili kortizon inyeksiyaları, oynaq mayesini təqlid edən (hialuron turşusu) və ya bərpaedici (trombositlə zəngin plazma – PRP) inyeksiyalar erkən mərhələdə faydalı tətbiqlərdir. Ağızdan qəbul edilən və qığırdaq toxumasını dəstəkləyən əlavə dərmanlar (qlükozamin və xondroitin preparatları) da erkən mərhələdə müalicəyə kömək edir.

Xəstəliyin gec mərhələlərində yuxarıda göstərilən müalicələr kifayət deyil. Bu zaman cərrahi müalicələr ön plana çıxır. Cərrahi müalicələrdə artroskopik əməliyyatlardan sümük osteotomiyası əməliyyatlarına (sümük kəsilərək bucaq korreksiyasının edildiyi cərrahiyyə) və nəhayət dərəcəsindən asılı olaraq birgə protez əməliyyatına qədər bir çox fərqli müalicə variantları mövcuddur. Hansı cərrahi müdaxilənin daha çox fayda gətirəcəyinə qərar vermək müvəffəqiyyətin açarıdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz cərrahi üsullar arasında oynaq protezi əməliyyatları sonuncu yerdədir. Bütün üsullar sınaqdan keçirildikdən sonra tətbiq edilən müalicələrə heç bir cavab alınmazsa, travmatoloq protez əməliyyatına qərar verəcəkdir.

Hansı yaş qruplarında protez əməliyyatına üstünlük verilməlidir?

Məcburi hallar istisna olmaqla, gənc xəstələrə artroplastika əməliyyatı tətbiq edilməməli və bu xəstələrdə mümkün qədər oynaq qığırdaqlarını qoruyan müalicə üsullarına üstünlük verilməlidir. Ümumilikdə artroplastika əməliyyatına üstünlük verilən aşağı yaş həddi 60 yaş olduğu deyilə bilər. Əvvəllər protez texnologiyasının indiki qədər inkişaf etmədiyi bir vaxtda protezin ömrü kifayət qədər uzun olmadığı üçün bu əməliyyatı mümkün qədər irəli yaşlarda etmək tövsiyə olunurdu. Ancaq günümüz texnologiyası insan orqanizminə daha uyğun, daha davamlı, daha uzun ömürlü və daha çox hərəkət etməyə imkan verən protezlər istehsal etdiyi üçün 50 yaşından başlayaraq lazım olduqda protez əməliyyatı da edilə bilər. Çox irəli yaşlarda artroplastika əməliyyatının riskli olacağı və xəstələrin böyük bir cərrahi müdaxilənin öhdəsindən gələ bilməyəcəyi düşünülə bilər. Yuxarı yaş həddi kimi dəqiq yaş müəyyən edilə bilməz. Xəstənin sistem xəstəlikləri dominant deyilsə və cərrahi müdaxilə üçün əməliyyatdan əvvəl qiymətləndirilməsi lazım olan risk faktorları travmatoloqa aydın deyilsə, gündəlik olaraq ağrı, funksiya itkisi nəzərə alınmaqla artroplastika əməliyyatının hər yaş qrupunda tətbiq oluna biləcəyini söyləmək olar.

Protez əməliyyatdan əvvəl qiymətləndirilmə

İrəli yaşlarda baş verə biləcək əlavə sistem xəstəlikləri (şəkərli diabet, ürək çatışmazlığı, koronar arteriya xəstəlikləri, ağciyər və böyrək xəstəlikləri) artroplastika əməliyyatı riskini artırır. Bu səbəbdən protez əməliyyatına qərar verildikdən sonra xəstə ətraflı müayinələrlə qiymətləndirilərək əlavə problemlər müəyyən edilir və bu əlavə problemlər əməliyyat riskini çox ciddi şəkildə artırırsa, travmatoloq pasiyentlə birlikdə protez əməliyyatın müsbət və mənfi tərəfləri nəzərdən keçirilir və qərar verilir. Əlavə problemlərin (şəkərli diabet, yüksək təzyiq, ürək xəstəlikləri) daha çox olması səbəbindən artıq çəkisi olan xəstələrdə bəzi risklər də artır.

Əməliyyatdan əvvəl və sonra

Əməliyyat qərarı verildikdən sonra xəstələr anesteziyaya hazırlanır. Anestezioloqa əlavə xəstəliklər, istifadə olunan dərmanlar və xəstə üçün vacib sayılan mövzular barədə məlumat verilməlidir. Kumadin, Plavix, Coraspin kimi antikoaqulyantlar istifadə edilərsə, xüsusi hazırlıq tələb olunduğu üçün xəstəxanaya yerləşdirilməzdən əvvəl travmatoloq məlumatlandırılmalıdır.

Ümumi müayinədən başqa qan analizləri aparılır, ürəyin elektrokardioqramması (EKQ) və döş qəfəsinin rentgenoqrafiyası aparılır. Əməliyyat zamanı və ya əməliyyatdan sonra lazım ola biləcək qan köçürmələri üçün hazırlıqlar aparılır. Anestezioloq lazım bildiyi təqdirdə digər şöbələrdən (kardiologiya, döş qəfəsi xəstəlikləri, daxili xəstəliklər və s.) konsultasiya tələb olunur və xəstənin daha ətraflı müayinəsi aparılır.

Protez əməliyyatı epidural-spinal (bel nahiyəsindən iynə vasitəsilə həyata keçirilən anesteziya forması) və ya ümumi anesteziya ilə həyata keçirilə bilər. Anestezioloq anesteziyanın növünə qərar verir. Epidural anesteziya aparıldıqda, adətən, xəstənin əməliyyatdan sonrakı ağrılarını düymə vasitəsilə idarə edə bildiyi bir sistem qurulur. Bundan əlavə, cərrahi müdaxilə ilə bağlı ağrılar dərmanlarla aradan qaldırılır. Əməliyyatdan sonra omba, diz və ayaq biləyi oynağı protez əməliyyatlarında laxtalanmanın qarşısını almaq üçün sıxılma corabları geyilir.

Əməliyyatdan sonrakı gün xəstələrin ümumi vəziyyəti, qan dəyərləri, qan təzyiqi və ürək döyüntüləri normal olduqda, onları gəzdirici vasitəsi ilə yeritmək olar. Gəzərkən əməliyyat olunan ayağına tam çəki verməsi təmin edilir. Xəstə bir neçə dəfə ayağa qalxdıqdan sonra ayağa qalxıb gəzdirici ilə gəzə, tualetə otura, istədiyi vaxt divanda oturaraq yeməyini yeyə bilər.

Xəstələrə protez əməliyyatı icra edilən oynaqların hərəkətini artıran və gücləndirən məşqlər göstərilir və onları gün ərzində təkrarlamaları tövsiyə olunur. Adətən əlavə fiziki müalicə tələb olunmur.

Antibiotik müalicəsi əməliyyatdan sonra 1-2 gün davam etdirilir. Heç bir tibbi maneə olmadıqda, antikoaqulyant dərmanlar 2-4 həftə ərzində istifadə olunur.

Ümumiyyətlə 3-cü həftənin sonuna doğru tikişlər çıxarılır və 6-cı həftə, 12-ci həftə, 6-cı ay və 1-ci ildə nəzarətlər aparılaraq xəstənin vəziyyəti qiymətləndirilir.

Şiddətli ağrılar, qızdırma, yara yerində ifrazat, pis qoxu, qızartı, şişkinlik, nəfəs ala bilməmə, əməliyyat olunan nahiyənin hərəkətinin məhdudlaşdırılması və ya üzərinə addım ata bilməməsi, normal nəzarətdən başqa, dərhal həkimə müraciət edilməlidir.

Müasir protezlərin əksəriyyəti MRT -yə uyğun metallardan hazırlanır. Bu səbəblə cərrahi sahədən kənar bölgələrə MRT çəkilməsində heç bir problem yoxdur. Metal detektorlardan keçərkən yarana biləcək siqnallara qarşı əməliyyat olduğunuzu və istifadə etdiyiniz protezi izah edən sənəd əldə etmək məqsədəuyğun olardı.

Protez əməliyyatının riskləri

Protez əməliyyatı üçün namizəd olan xəstələrdə, yaşla əlaqəli xəstəliklər anesteziya və əməliyyat üçün bəzi risklər gətirə bilər. İnfeksiya (iltihab), damarlarda laxtalanma və protezin mexaniki problemləri yaşana biləcək risklər arasındadır.

İnfeksiya yaxşı əməliyyat otağı şəraitində və profilaktik antibiotiklərin istifadəsi ilə çox aşağı nisbətdə görülən bir problemdir. Bunun üçün xəstənin bədəninin başqa nahiyəsində infeksiya olmaması təmin edilir, əgər varsa, müalicədən sonra əməliyyat planlaşdırılır. Bütün xəstələrə əməliyyatdan dərhal əvvəl profilaktik antibiotiklər verilir və əməliyyatdan sonra bir neçə gün davam etdirilir. İnfeksiya ilə mübarizədə əməliyyat otağının şəraiti və travmatoloq və cərrahi qrupunun infeksiyaya qarşı gördüyü tədbirlər çox əhəmiyyətlidir. Bütün bu ehtiyat tədbirlərinə baxmayaraq həm əməliyyat zamanı, həm də əməliyyatdan sonra xəstənin bədəninin başqa yerindən mikrobların oynaq nahiyəsinə çatması və protezdə infeksiyaya səbəb olma ehtimalı azdır.

Damarlarda laxtalanma, xüsusilə laxtalanma meylinə səbəb olan və uzun müddət hərəkətsizliyə səbəb olan pozğunluqları olan xəstələrdə görülə bilən bir problemdir. Əməliyyatdan sonra 2-4 həftə ərzində laxtalanmanın qarşısını alan dərmanlar verilməklə bütün xəstələr bu problemdən qorunur. Bundan əlavə, əməliyyatdan sonra xəstənin sürətlə hərəkət etməsi və yeriməsi təmin edilərək bu problemin qarşısı alınmağa çalışılır. Alınan bütün tədbirlərə baxmayaraq, ayaq damarlarında laxtanın əmələ gəlməsi və bu laxtadan qopan parçaların xüsusilə ağciyər damarlarını bağlayaraq tənəffüs problemlərinə səbəb olması nadir bir problemdir.

Protezlə bağlı mexaniki problemlər (protezin çıxması, aşınması, boşalması) bu gün daha nadir rast gəlinən problemlərdəndir.

Bunların xaricində yaraların sağalma problemləri, gözləniləndən az oynaq hərəkətləri, hər şeyin normal olmasına baxmayaraq ağrının davam etməsi nadir görülən digər problemlərdir.

Artroplastika əməliyyatında istifadə edilən protezlərin ömrü 15-20 ilə qədər uzana bilir. Yaxşı icra edilən protez əməliyyatı ilə xəstələr üçün qənaətbəxş nəticələr əldə edilir. Protez tətbiqindən əvvəl travmatoloq tərəfindən xəstələrin ətraflı məlumatlandırılması əməliyyatın müvəffəqiyyəti üçün çox əhəmiyyətlidir. Hər hansı bir cərrahi əməliyyatda olduğu kimi, protez əməliyyatının da öz riskləri var. Bu riskləri minimuma endirmək və xəstə məmnuniyyətini artırmaq üçün aşağıdakı üç şərt yerinə yetirilməlidir:

Düzgün Xəstə, Düzgün Texniki Şərtlər və Düzgün Cərrah !!!